Χαιρετισμός του Προέδρου του Δ.Σ.Π. Ηλία Κλάππα στην Επιστημονική Ημερίδα ΔΣΑ με θέμα «ΤΟ ΤΡΟΧΑΙΟ ΑΤΥΧΗΜΑ – Ποινική και Αστική Ευθύνη»
Ευχαριστώ τον Δικηγορικό Σύλλογο Αθηνών και τον Πρόεδρό του κ.Δημήτρη Βερβεσό, την υπεύθυνη της διοργάνωσης Αντιπρόεδρο ΔΣΑ κα.Μαρινέττα Γούναρη-Χατζησαράντου, καθώς και τους κ. Μιχάλη και Στρατή Ονουφριάδη, υπευθύνους της Επιθεώρησης Συγκοινωνιακού Δικαίου για την τιμητική πρόσκληση να απευθύνω χαιρετισμό εκ μέρους του Δικηγορικού Συλλόγου Πειραιά στη σημερινή Hμερίδα «ΤΟ ΤΡΟΧΑΙΟ ΑΤΥΧΗΜΑ – Ποινική και Αστική Ευθύνη».
- Πέρυσι συμπληρώθηκαν 50 χρόνια από το πρώτο τεύχος του περιοδικού «Επιθεώρηση Συγκοινωνιακού Δικαίου» που πρωτοκυκλοφόρησε ο Δικηγόρος Ονούφριος Ονουφριάδης το 1973 και συνεχίζουν αδιάλειπτα μέχρι σήμερα τα παιδιά του Μιχάλης και Στρατής Ονουφριάδης.
Έχω συγκρατήσει την εικόνα του Ονούφριου Ονουφριάδη στο συνέδριο της Βέροιας το 2002, σκυφτού πάνω από τις σημειώσεις του στα διαλείμματα έξω από την αίθουσα του Συνεδρίου, να ετοιμάζει με εφηβική ενέργεια και διάθεση τις παρεμβάσεις του. Επρόκειτο για ένα παράδειγμα μάχιμου δικηγόρου που συνδύαζε την καθημερινή δικαστηριακή δικηγορία με τη συμμετοχή στη διαμόρφωση της νομικής θεωρίας και την, μέσω αυτής, ερμηνεία και διάπλαση του δικαίου. Πρωτοπόρησε, τόλμησε, εξέδωσε και υποστήριξε με καθημερινό αγώνα για δεκαετίες ένα νομικό περιοδικό στο πεδίο της αστικής και ποινικής ευθύνης εκ τροχαίων ατυχημάτων, το οποίο όχι μόνο άντεξε στο χρόνο αλλά αποτέλεσε τη βάση για τη δημιουργία ενός ξεχωριστού τομέα δικαίου, του Συγκοινωνιακού Δικαίου.
- 2. Το δίκαιο ερμηνεύεται και διαπλάθεται όχι μόνο μέσω των δικαστηρίων και των δικαστικών αποφάσεων, αλλά και μέσω της νομικής θεωρίας. Διαμόρφωση της νομικής θεωρίας συντελείται μεταξύ άλλων μέσα από επιστημονικά συνέδρια, τα οποία αποτελούν χώρο γόνιμου διαλόγου και ανταλλαγής και διαμόρφωσης επιστημονικών απόψεων μεταξύ των εξειδικευμένων νομικών.
Χαιρετίζω το παρόν συνέδριο που αποτελεί ένα ακόμη κρίκο στην αλυσίδα των σημαντικών συνεδρίων που έχει οργανώσει η Επιθεώρηση Συγκοινωνιακού Δικαίου, τις περισσότερες φορές σε συνεργασία με Δικηγορικούς Συλλόγους.
Θα ήθελα, ανατρέχοντας στα προηγούμενα συνέδρια, να αναδείξω δύο παραδείγματα που διατηρούν τη σημασία τους για τον τρόπο, με τον οποίο ο επιστημονικός διάλογος που αναπτύχθηκε και η νομική θεωρία συνέβαλε στη διαμόρφωση της νομολογίας αλλά και των νομοθετικών εξελίξεων.
- Το πρώτο παράδειγμα αφορά στον ν.4092/2012, με τον οποίο επιχειρήθηκε ΝΑ ΤΙΜΟΛΟΓΗΘΕΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΟΜΟΘΕΤΗ Η ΨΥΧΙΚΗ ΟΔΥΝΗ των συγγενών όταν εναγόμενο ήταν το Επικουρικό Κεφάλαιο Ασφάλισης Ευθύνης εκ Τροχαίων Ατυχημάτων και να εισαχθεί ένα συμβολικό ποσό για χρηματική ικανοποίηση λόγω ψυχικής οδύνης στις περιπτώσεις αυτές.
Οι αποφάσεις 3,4,5/2017 της Ολομέλειας του Αρείου Πάγου ύψωσαν νομικό τείχος στις προσπάθειες αυτές του νομοθέτη κηρύσσοντας ανίσχυρες και μη εφαρμοστέες τις σχετικές νομοθετικές διατάξεις (και δη το άρθρο 4 εδαφ. γ’ του Ν. 4092/2012), αφενός, ως αντισυνταγματικές, αντίθετες με το άρθρο 2 του Συντάγματος για το σεβασμό της αξίας του ανθρώπου και την αρχή τής stricto sensu αναλογικότητας (άρθρο 25 § 1 εδάφ. δ’ του Συντάγματος) και, αφετέρου, ως αντίθετες με το ενωσιακό δίκαιο επειδή, εκτός των άλλων, είναι αντίθετες και προσκρούουν ευθέως στην παρ. 4 του άρθρου 1 της Οδηγίας 84/5/ΕΟΚ.
Οι αποφάσεις του Αρείου Πάγου αποτέλεσαν το νομολογιακό αποτέλεσμα μια πολύχρονης επιστημονικής διαπάλης και συμπερασμάτων της νομικής θεωρίας, όπως αποτυπώθηκαν στα συμπεράσματα πολλών συνεδρίων.
- Ένα δεύτερο παράδειγμα της επίδρασης της νομικής θεωρίας στη νομολογία και τη νομοθεσία είναι η περίπτωση του άρθρου 7 του π.δ. 237/1986, σχετικά με το ΠΟΙΟΣ ΘΕΩΡΕΙΤΑΙ ΤΡΙΤΟΣ σε τροχαίο ατύχημα ώστε να δικαιούται αποζημίωση.
Με την προισχύσασα μορφή του άρθρου 7,
α Δεν καλύπτετο ασφαλιστικά ο/η ιδιοκτήτης/ρια σύζυγος όταν είναι συνεπιβάτης στο αυτοκίνητο ιδιοκτησίας του/της σε περίπτωση που το ατύχημα προκληθεί από υπαιτιότητα του/της οδηγού συζύγου. (έστω κι αν ήταν συνιδιοκτήτης).
β Δεν καλύπτετο ασφαλιστικά ο νόμιμος εκπρόσωπος της εταιρίας όταν είναι συνεπιβάτης στο αυτοκίνητο της εταιρίας σε περίπτωση που το ατύχημα προκλήθηκε από υπαιτιότητα του οδηγού του αυτοκινήτου της εταιρίας.
γ Δεν καλύπτετο ασφαλιστικά ο συνεπιβάτης Δήμαρχος όταν είναι συνεπιβάτης στο αυτοκίνητο του Δήμου σε περίπτωση που το ατύχημα προκλήθηκε από υπαιτιότητα του οδηγού του αυτοκινήτου του Δήμου.
δ Δεν καλύπτετο ασφαλιστικά ο συνεπιβάτης π.χ γονέας στο αυτοκίνητο ιδιοκτησίας του τέκνου του, όταν ο συνεπιβάτης αυτός έχει συμβληθεί με την ασφαλιστική εταιρία ως αντισυμβαλλόμενος και έχει ασφαλίσει το αυτοκίνητο, το οποίο δεν είναι της ιδιοκτησίας του.
ε Δεν αποζημιώνονταν οι συγγενείς έστω και μη συνεπιβάτες όταν είναι ιδιοκτήτες ή αντισυμβαλλόμενοι της ασφαλιστικής εταιρίας, σε περίπτωση θανάτωσης συγγενούς τους συνεπιβάτη στο αυτοκίνητο που είναι ιδιοκτησίας τους ή έχουν ασφαλίσει ως αντισυμβαλλόμενοι.
Πολλαπλές εισηγήσεις σε συνέδρια και πολλαπλά νομικά άρθρα είχαν αναδείξει ότι τo άρθρο 7 του π.δ.237/1986 εγείρε θέμα αντισυνταγματικότητας και αντίθεσης με Κοινοτικές Οδηγίες και ιδίως στις διατάξεις του άρθρου 1 εδαφ. α’ της Κοινοτικής Οδηγίας 90/232/Ε.Ο.Κ. που προέβλεπε ρητά ότι όλοι οι επιβάτες του οχήματος, πλην του οδηγού, είναι τρίτοι και, άρα, καλύπτονται ασφαλιστικά. (οι οποίες ενσωματώθηκαν αυτούσιες στην Οδηγία 2009/103/ΕΚ) και απευθείας σύγκρουσης με το γενικότερο πνεύμα και γράμμα του νόμου περί υποχρεωτικής ασφάλισης.
Ο αγώνας αυτός της νομικής θεωρίας δικαιώθηκε κατ’ αρχήν με την απόφαση 654/2022 του Αρείου Πάγου του Δ’ Τμήματος (με Πρόεδρο την Κωστούλα Φλουρή- Χαλεβίδου και εισηγήτρια την Γεωργία Κατσιμαγκλή) η οποία έκρινε ότι «η διάταξη του άρθρου 7 του Ν. 489/1976 περιέχει σημαντική απόκλιση προς την ως άνω διάταξη της τρίτης Οδηγίας»,
και εν συνεχεία με την διάταξη του άρθρου 50 ν.4949/2022, που ψηφίσθηκε τον Ιούνιο του 2022, δύο μήνες μετά την δημοσίευση της απόφασης του Αρείου Πάγου 654/2022, και πριν η υπόθεση συζητηθεί στην Ολομέλεια του Αρείου Πάγου, όπου είχε παραπεμφθεί λόγω της σπουδαιότητάς της.
Πλέον τρίτος θεωρείται μόνο ο οδηγός του αυτοκινήτου.
Η νομοθετική αυτή μεταρρύθμιση αποτελεί επιβράβευση των πολύχρονων αγώνων της επιστημονικής κοινότητας
Αυτά τα δύο παραδείγματα δίνουν όχι μόνο ικανοποίηση, αλλά και θάρρος σε όλους εμάς που, είτε ως δικαστηριακοί δικηγόροι είτε ως μετέχοντες στην νομική θεωρία, ασχολούμαστε με την ερμηνεία και τη διάπλαση των κανόνων δικαίου, θάρρος να συνεχίσουμε τον επιστημονικό αγώνα με τα δικόγραφά μας, αλλά και με την επιστημονική αρθρογραφία και τις εισηγήσεις μας για την προαγωγή και εξέλιξη της νομολογίας και της νομοθεσίας.
- 5. Θα ήθελα να ολοκληρώσω τον χαιρετισμό μου με τρεις επισημάνσεις για σύγχρονα ζητήματα στο πεδίο της ευθύνης εκ τροχαίου ατυχήματος.
Μια επισήμανση αστικού χαρακτήρα, για την αποζημίωση των θυμάτων και το ρόλο των ιδιωτικών ασφαλιστικών εταιριών και του Επικουρικού Κεφαλαίου, μια ποινικού χαρακτήρα και μια περισσότερο κοινωνικού χαρακτήρα.
6α. Στο πεδίο της αστικής ευθύνης εκ τροχαίων ατυχημάτων έναντι τρίτων ο νομοθέτης ήδη με τον ν.489/1976 όπως έχει κωδικοποιηθεί, τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα, κάτω και από την επίδραση των σχετικών Κοινοτικών Οδηγιών, θεσμοθέτησε την υποχρεωτική ασφάλιση από ιδιωτικές ασφαλιστικές εταιρίες και δημιούργησε το Επικουρικό Κεφάλαιο.
Η υποχρεωτική ασφάλιση σημαίνει σε οικονομικούς όρους ότι δεν λειτουργούν οι κανόνες της αγοράς και σε νομικούς όρους ότι δεν ισχύει η αρχή της ελευθερίας των συμβάσεων, γιατί είναι το κράτος που φέρνει τους πελάτες στις ασφαλιστικές εταιρίες και δεν είναι ελεύθερος ο ιδιοκτήτης και οδηγός ενός οχήματος να αποφασίσει αν θα το ασφαλίσει ή όχι.
Η υποχρεωτική ασφάλιση σε τροχαία ατυχήματα θέτει στο επίκεντρο της προστασίας τα δικαιώματα των ασφαλισμένων και των θυμάτων τροχαίων ατυχημάτων καθώς και των συγγενών τους και αναδεικνύει τον κοινωνικό χαρακτήρα που έχει η ασφαλιστική σύμβαση στον τομέα αυτόν.
6β. Υπάρχουν αποφάσεις του Αρείου Πάγου που αναδεικνύουν αυτόν τον ιδιαίτερο κοινωνικό ρόλο των ιδιωτικών ασφαλιστικών εταιριών στο πεδίο των τροχαίων ατυχημάτων. Θα επιλέξω να μνημονεύσω αυτήν που έκρινε επί του ζητήματος σχετικά με το ποιος είναι τρίτος στην ασφαλιστική σύμβαση.
Συγκεκριμένα με την 654/2022 απόφαση του Αρείου Πάγου (Δ’ Τμήμα) κρίθηκε ότι,
«οι ασφαλιστικές εταιρίες που δραστηριοποιούνται στον κλάδο της υποχρεωτικής ασφάλισης οχημάτων, διακρίνονται από τους ιδιώτες και εξομοιώνονται, όσον αφορά την εφαρμογή των Κοινοτικών Οδηγιών (διατάξεις του άρθρου 1 εδαφ. α’ της Κοινοτικής Οδηγίας 90/232/Ε.Ο.Κ. του Συμβουλίου της 14ης Μαΐου 1990 οι οποίες ενσωματώθηκαν αυτούσιες στην Οδηγία 2009/103/ΕΚ), με την έννοια του κράτους, λόγω του ότι πληρούν τη σχετική προϋπόθεση και δη υπάγονται στην κατηγορία των οργανισμών των οποίων, κατά το ισχύον νομικό καθεστώς, η λειτουργία τους τελεί υπό τον έλεγχο και την εποπτεία δημόσιας αρχής (ήδη της Τράπεζας της Ελλάδος).»
Η εξομοίωση των ασφαλιστικών εταιριών με την έννοια του κράτους είναι σύμφωνη με τις επιταγές του νομοθέτη εθνικού και υπερεθνικού και τις αρχές για την προστασία της προσωπικότητας και της περιουσίας όλων όσων προστατεύονται στο πλαίσιο της υποχρεωτικής ασφάλισης στα τροχαία ατυχήματα, και σύμφωνη με τη βασική λειτουργία του ν. 489/1976, που συνίσταται στο ότι αφού το ίδιο το κράτος δεν μπορεί μόνο του να αναλάβει την προστασία των ζημιούμενων σε αυτοκινητικά ατυχήματα, τα αναθέτει την κοινωνική αποστολή στις ιδιωτικές ασφαλιστικές εταιρίες.
6γ. Η κρίση αυτή είναι ιδιαιτέρως σημαντική και θεμελιώδης και είναι η απάντηση σε κάθε προσπάθεια και σε κάθε πρωτοβουλία αντικειμενικοποίησης και τυποποίησης της χρηματικής ικανοποίησης λόγω ηθικής βλάβης και ψυχικής οδύνης. Εκ των προτέρων τυποποιημένοι πίνακες χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι συγκεκριμένες αποδείξεις στην συγκεκριμένη περίπτωση ουσιαστικά δείχνουν αμφισβήτηση της παροχής έννομης προστασίας από τον φυσικό δικαστή.
6δ. Επίσης, είναι η απάντηση στο μέρος εκείνο της νομολογίας που επιλέγει ακόμη και σε σοβαρούς τραυματισμούς ακόμη και για ψυχική οδύνη στις οικογένειες να επιδικάζει ιδιαιτέρως χαμηλά ποσά για χρηματική ικανοποίηση, όχι μόνο παραβιάζοντας τη συνταγματική αρχή της αναλογικότητας, αλλά και το πνεύμα και το γράμμα του νομοθέτη, καθώς δεν είναι το λογιστικό συμφέρον του ασφαλιστή, αλλά το συμφέρον των προστατευόμενων από την υποχρεωτική ασφάλιση προσώπων που βρίσκεται στο επίκεντρο του νομοθέτη.
6ε. Ας μη ξεχνάμε σε αυτό το σημείο και τη μεγάλη σημασία του θεσμού της αντασφάλισης και τον ρόλο του αντασφαλιστή.
Ενόψει των νομοθετικών προτεραιοτήτων και της ζωτικής σημασίας τής αντασφάλισης στον ευρύτερο χώρο της ασφαλιστικής αγοράς, η επίκληση της ανάγκης εξασφάλισης της βιωσιμότητας των ασφαλιστικών επιχειρήσεων δεν μπορεί καθ’ οιονδήποτε τρόπο να αποτελέσει πειστικό δικαιολογητικό λόγο περιορισμού των αποζημιωτικών δικαιωμάτων των θυμάτων.
Αντίθετα, θα αποτελούσε παραβίαση και του γράμματος του νόμου και του πνεύματος του κοινοτικού και εγχώριου νομοθέτη που ανάγει ρητά την προστασία του δικαιούχου της αποζημίωσης στον κύριο στόχο της ασφάλισης.
Η ενισχυμένη θεσμικά παρουσία του αντασφαλιστή στην ασφαλιστική αγορά υπηρετεί το νομοθετικό σκοπό της υποχρεωτικής ασφάλισης αστικής ευθύνης εκ τροχαίων ατυχημάτων που συνίσταται όχι απλά στην δυνατότητα υψηλής ασφαλιστικής κάλυψης των θυμάτων από τον (πρωτ)ασφαλιστή, αλλά στην πραγματική παροχή της κάλυψης αυτής, ώστε να επιτυγχάνεται δίκαιη και πλήρης αποζημιωτική κάλυψη των παθόντων χωρίς καμία έκπτωση στα δικαιώματά τους.
6στ. Απαιτείται, λοιπόν, μεγαλύτερο θάρρος από τους εφαρμοστές του δικαίου για την προστασία των θυμάτων των τροχαίων ατυχημάτων και των οικογενειών τους.
Η χρηματική ικανοποίηση επιτελεί αποκαταστατική λειτουργία, αποτελεί ίαση για την τρωθείσα προσωπικότητα του θύματος και και των μελών της οικογένειας του και δεν μπορεί να είναι συμβολική.
Προφανώς, ο ρόλος του Δικαστή που καλείται να αναζητήσει και να αποδώσει αυτό που αναλογεί και αρμόζει στον καθένα βάσει των ισχυόντων κανόνων δικαίου, είναι ιδιαίτερα δυσχερής.
Πολύ περισσότερο όταν καλείται να αποφασίσει απέναντι σε διαδίκους, των οποίων η σχέση διέπεται μεν από την αρχή της τυπικής ισότητας, αλλά στην πράξη βρίσκονται και ενεργούν σε συνθήκες πραγματικής ανισότητας. Μια τέτοια περίπτωση είναι και η σχέση μεταξύ ασφαλιστικής εταιρίας και πολίτη. Ο πολίτης μοιάζει παντελώς αδύναμος αν δεν υπάρχει ο Δικαστής που θα μπορέσει, διανέμοντας και διορθώνοντας, να επιτύχει με την απόφασή του την ισότητα «κατ’ αξίαν» ή αναλογική ισότητα των πολιτών, όπως την συνέλαβε ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια.
Θέλουμε τους δικαστές, τόσο του πρώτου βαθμού δικαιοδοσίας αλλά και του δευτέρου και του Ανωτάτου Ακυρωτικού, πιο θαρραλέους, ώστε η χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης και ψυχικής οδύνης να είναι εύλογη και να μην είναι συμβολική, γεγονός το οποίο οδηγεί στη μετατροπή της δικαστικής προστασίας σε μία διαδικασία χωρίς ουσιαστικό περιεχόμενο για τα θύματα και τις οικογένειές τους και κλονίζει ιδιαίτερα το αίσθημα δικαίου.
7 Όσον αφορά στην παρατήρηση ποινικού χαρακτήρα, η τροποποίηση του άρθρου 290Α ΠΚ με τους ν.5039/2023 (άρθρο 66) και τον πρόσφατο ν. 5090/2024 (άρθρο 45) έχει προβληματίσει ιδιαίτερα την νομική κοινότητα.
Ο σκοπός της διάταξης του άρθρου 290Α ΠΚ, συνίσταται στην προσπάθεια πρόληψης και καταστολής της ασυνείδητης οδηγικής συμπεριφοράς και των καθημερινών παραβάσεων του ΚΟΚ στην Ελλάδα, καθώς στατιστικά η χώρα μας βρίσκεται ανάμεσα στις πιο υψηλές θέσεις στα στατιστικά σχετικά με τον αριθμό των θανατηφόρων αυτοκινητικών δυστυχημάτων και τροχαίων στον δρόμο.
Ωστόσο, η ένταση της ποινικής καταστολής δεν είναι η λύση σε κάθε κοινωνικό πρόβλημα, αλλά ελλοχεύει ο κίνδυνος η έμφαση στην ποινική καταστολή από την πολιτεία να λειτουργήσει ως άλλοθι για την έλλειψη ευρύτερων πρωτοβουλιών που θα στόχευαν στην αντιμετώπιση παραβατικών συμπεριφορών.
Η διάταξη είναι προβληματική και έρχεται σε σύγκρουση με άλλες διατάξεις του Ποινικού Κώδικα, καθώς τιμωρεί τον δόλο του δράστη να οδηγήσει με επικίνδυνο τρόπο ή να οδηγήσει το όχημά του ευρισκόμενος σε μια επικίνδυνη κατάσταση, η δε αυστηρότατη ποινή επιβάλλεται χωρίς να απαιτείται αποδοχή από τον δράστη του μοιραίου αποτελέσματος, χωρίς δηλαδή ο δόλος να καλύπτει το επιβαρυντικό αποτέλεσμα.
- 8. Με τα ανωτέρω συνδέεται και η τελευταία παρατήρηση που έχει κατ’ εξοχήν κοινωνικό περισσότερο χαρακτήρα. Προφανώς δεν πρέπει να συνηθίσουμε στα τροχαία ατυχήματα. Τα τροχαία ατυχήματα δεν αποτελούν κανονικότητα.
Η λύση δεν είναι ούτε ο περιορισμός των αποζημιώσεων των θυμάτων και των οικογενειών τους ούτε και η επιβολή δρακόντειων ποινών στον δράστη, οι οποίες έχουν αποδειχθεί ότι δεν λειτουργούν προληπτικά και αποτρεπτικά.
Η καταστολή δεν αρκεί. Χρειάζεται μια στοχευμένη παρέμβαση για την διαπαιδαγώγηση των πολιτών στην ασφαλή κίνηση οχημάτων και πεζών στις οδούς, ξεκινώντας από τα σχολεία της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και απευθυνόμενη βεβαίως και στους σημερινούς οδηγούς κάθε ηλικίας.
Η παρέμβαση αυτή πρέπει να είναι διαρκής και συντονισμένη και να γίνει από την Πολιτεία σε επίπεδο Υπουργείου, Τμημάτων Τροχαίας, σχολείων, με τη συνεργασία όσων ασχολούνται με ζητήματα ασφαλούς οδήγησης, αλλά και των ασφαλιστικών εταιριών και με τη συνδρομή των μέσων μαζικής ενημέρωσης.
Οι Δικηγορικοί Σύλλογοι είμαστε έτοιμοι να συμβάλλουμε στην κατεύθυνση αυτή και σε κάθε συναφή πρωτοβουλία. Η οδική ασφάλεια μάς αφορά όλους.
- Ημερίδες σαν τη σημερινή μας εξοπλίζουν με ιδέες, προτάσεις και τεκμηρίωση για να είναι πιο αποτελεσματικός ο κοινός μας αγώνας να υπηρετήσουμε τον πολίτη, το Δίκαιο και τη Δικαιοσύνη.
Εύχομαι καλή επιτυχία στις εργασίες της Ημερίδας και είμαι βέβαιος ότι θα δώσει γόνιμα και χρήσιμα σε όλους μας πορίσματα.
